500-lecie Reformacji w Rosji

Rozpoczyna się na świecie ostatni tydzień bardzo uroczystych  obchodów 500-lecia Reformacji. Jutro (25 października), rosyjscy luteranie otrzymają  z tej okazji niecodzienny prezent – władze Federacji Rosyjskiej w obecności prezydenta Niemiec Franka-Waltera Steinmeiera przekażą formalnie Ewangelicko-Luterańskiemu Kościołowi Rosji  - moskiewski katedralny kościół (sobór) Świętych Piotra i Pawła.

Dla byłego szefa niemieckiej demokracji jest to pierwsza podróż zagraniczna na stanowisku prezydenta Niemiec.

Luteranie w Rosji stanowią podobną diasporę do polskiej, liczącą obecnie ok. 300 tys. wiernych zgromadzonych w Ewangelicko-Luterańskim Kościele Rosji (Евангелическо-Лютеранская Церковь России). 
Warto poznać dzieje rosyjskich luteran.

KSIĘSTWO MOSKIEWSKIE

Początki luteranizmu w Rosji sięgają XVI wieku, czasów Księstwa Moskiewskiego, kiedy to car Iwan Groźny w 1550 r. zwrócił się do króla Danii  Christiana III o pomoc w stworzeniu w Rosji drukarni. Dwa lata później z polecenia duńskiego monarchy do Rosji przyjechał Hans Messingheim, który w Moskwie zorganizował pierwszą tzw. drukarnię anonimową. Razem z drukarzem Christian III, który przyjął protestantyzm, wysłał do Rosji Biblię w języku duńskim i dwie księgi kościelne z dogmatami nowego wyznania. Duńczyk zaproponował carowi, aby rosyjskie duchowieństwo prawosławne rozważyło przysłane księgi i jeśli uznają to za wskazane, duński drukarz przełoży książki na język rosyjski i wydrukuje je w Moskwie w liczbie kilku tysięcy egzemplarzy. Rosyjskie duchowieństwo z oferty duńskiego króla nie skorzystało, ksiąg nie przełożono i nie wydrukowano, nie mniej jednak car, kierowany duchem ekumenizmu i tolerancji religijnej wobec luteran, zezwolił im na budowę (w latach 1560-65) pierwszego kościoła luterańskiego.  
O rozpowszechnianiu się protestantyzmu w Moskwie świadczy  m.in. praca Maksima Greka „Przeciwko luteranom – słowo o czci Świętych Ikon”, napisana  dwa lata po przyjeździe Hansa Messingheima do Moskwy. Niepowodzeniem kończyły się próby niemieckich duchownych luterańskich skłonienia Iwana Groźnego do przyjęcia konfesji protestanckiej, ale nic nie stało na przeszkodzie  zbudowania (1576 r.) drugiej świątyni luterańskiej w Moskwie.

Niemcy i Szkoci, po różnych wojnach toczonych przez Rosję lub na rosyjskich terenach, osiedlani w różnych miejscach Rosji otrzymywali od cara prawo swobodnego wyznawania swojej wiary. W Moskwie, Niemcy osiedlali się w dzielnicy Kukui, gdzie nie tylko mieli swojego pastora, ale także swoją luterańską świątynię. 
Za czasów Iwana Groźnego swobody religijne dla luteran były znacznie szersze niż w Europie.  
Okres Borysa Godunowa, to dla rosyjskich luteranów okres prosperity. W samym centrum Moskwy, w tzw. Białym Mieście, za carskie pieniądze zbudowano zbór i zapraszano niemieckich duchownych. Liczba protestantów w Moskwie stale rosła i już pod koniec panowania Michaiła Romanowa, odnotowano w mieście tysiące rodzin luterańskich i ewangelików reformowanych.

IMPERIUM ROSYJSKIE (CARAT)

Kolejnym etapem rozwoju luteranizmu w Rosji były czasy cara Piotra I Wielkiego. O ile w czasach Królestwa Moskiewskiego luteranizm był wyznaniem cudzoziemców, to w Imperium Rosyjskim luteranizm staje się wyznaniem także Rosjan. Piotr I wyraźnie sympatyzował z protestantyzmem i miał pozytywny stosunek do nauk Marcina Lutra. Otaczał się dworem, gdzie prym wiedli dworzanie luterańskiego wyznania, ożenił się z luteranką Martą Skawrońską (późniejszą Katarzyną I) i zreformował rosyjską cerkiew na sposób luterański, m.in. zniósł patriarchat i stanął na czele Synodu. Po śmierci Piotra I Wielkiego, cała XVIII-wieczna Rosja była rządzona przez ludzi wychowanych na doktrynie Marcina Lutra, począwszy od Katarzyny I, przez Annę Joanowną, którą praktycznie wyręczał bałtycki Niemiec – Ernst Biron, Elżbietę, córkę Katarzyny I, północno-niemieckiego księcia Karla Piotra Urlicha, aż wreszcie po niemiecką księżniczkę Zofią ze Szczecina – Katarzynę II Wielką, która przyciągnęła niemieckich chłopów na ziemie nadwołżańskie. Powstają kolejne parafie luterańskie.

Pod koniec XVIII w.  w samym Petersburgu było 20 tys. luteran..

Wielkimi zgłoskami wpisał się do historii Rosji i chwały jej luteran  - rosyjski admirał Krusenstern, który w latach 1803-1806 opłynął dookoła świat.

Na początku XIX w, car Aleksander I, ten sam, który utworzył Królestwo Polskie, podjął próbę utworzenia pierwszego luterańskiego biskupstwa pod apostolskim patronatem luterańskiego Kościoła Szwecji. Pierwszym biskupem został Zacharisz Signes.

Car Mikołaj I (syn Dorothei z Wirtembergii) w 1832 r. stał się oficjalnie przełożonym Kościoła luterańskiego na terytorium Rosji. Rozpatrzył i zatwierdził nie tylko ogólne kwestie organizacyjne, ale rozpatrzył też kwestie m.in. wprowadzania zmian w porządku kultu, a nawet kwestie wiary.

W 1832 r. przyjęto i zatwierdzono Kartę Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Rosji, która wprowadziła m.in. następujące zasady: nabożeństwa mają się odbywać nie tylko w niedzielę i święta, ale także w dniu urodzin cara i członków jego rodziny; nie wolno lekceważyć różnych wyznań ujętych w carskim wykazie; nie wolno wygłaszać kazań osobom bez wykształcenia teologicznego (duchownego); kaznodzieja musi być ochrzczony, mieć więcej niż 25 lat i biegle władać językiem rosyjskim; diakoni i pastorzy muszą być mianowani przez cara albo zatwierdzeni przez jego wybór dokonany przez społeczność wiernych; proboszcz parafii  (pastor) jest zobowiązany do przechowywania i corocznego przekładania listy ochrzczonych, konfirmowanych oraz pochowanych wiernych ze swojej parafii, do odwiedzania więźniów i chorych, prowadzenia duchowej (religijnej) edukacją dzieci i dorosłych, a także do pisania kroniki parafii.

Według statystyk z 1904 r. Kościół ewangelicko-luterański w Rosji posiadał 287 budynków kościelnych i ponad milion wyznawców. Parafie istniały nie tylko w północno-zachodniej części rosyjskiego regionu nadbałtyckiego, ale także w większości prowincjonalnych ośrodków, a nawet na Kaukazie (Tbilisi , Baku) i Azji Centralnej. Niemniej jednak zabroniono  luteranom prowadzenia misji ewangelizacyjnych wśród wyznawców prawosławia. Kara śmierci za przejęcie prawosławnego do innego wyznania została zniesiona dopiero w 1905 r. Kościół luterański w Rosji pozostawał mono-etniczny i podzielony był na społeczności niemieckie, fińskie, szwedzkie i estońskie.

ROSJA RADZIECKA

Przed Rewolucją Październikową, luteranizm był drugim największym wyznaniem w Imperium Rosyjskim i liczył kilka milionów wiernych, głównie pochodzenia niemieckiego. Po Rewolucji Październikowej spokojna egzystencja luteran w Rosji została zakłócona. Kościół został podzielony. 
Niektórzy pastorzy nie zaakceptowali radzieckich porządków, aktywnie uczestniczyli w walce z nimi, co pociągnęło wobec nich - represje, do śmierci włącznie. Inni wyemigrowali lub zostali deportowali. W 1917 r. W fińskich parafiach w Petrogradzie i okolicach było 28 pastorów, do 1920 r pozostało ich zaledwie czterech.

W czerwcu 1924 r. w kościele św. Piotra i Pawła w Moskwie zebrał się pierwszy Synod Generalny Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła ZSRR, który zniósł Kartę z 1832 r., zastępując ją Konstytucją Synodalną. Rada Najwyższej Rady Kościoła w Moskwie została zastąpiona Konsekwencją Generalną w Sankt Petersburgu . 
W 1924 r. Kościół miał 190 parafii z blisko milionem wiernych (905 tys.) zorganizowanych w 17 diecezjach synodalnych (probitach).

Lata 1926-1938 przeszły w historii rosyjskich luteran  jako okres ciężkich represji. Wielu arcybiskupów i biskupów zostało aresztowanych, część z nich rozstrzelono, część zmarła w obozach. Konsekwencje tych represji są przerażające: w 1927 r. w ZSRR było i pracowało 114 pastorów luterańskich, w roku 1934 - 35, w 1936 - 8, a w  końcu 1937 r. - żaden. 
Finowie, którzy mieszkali na północ od Leningradu w 1937 roku zostali deportowani do Azji Centralnej, Łotysze i Estończycy (większość z nich luteranie) w latach 1940-1941 i 1944-1945 - skierowali zostali na Syberię. W sierpniu 1941 r. rosyjscy Niemcy zostali poddani przymusowi eksmisja na Syberię i do Kazachstanu. To nie były prześladowania stricte religijne, ale w wyniku tych represji społeczności luterańskie uległy generalnie rozpadowi.

Można stwierdzić, że do 1938r. Kościół luterański przestał istnieć w ZSRR. Życie religijne rosyjskich luteran zeszło do podziemia.

Kościół zaczął się częściowo odradzać ponownie - po przyjęciu do ZSRR Łotwy i Estonii. 
W latach 40-tych ub. wieku zarejestrowano oficjalnie łotewskie i estońskie Kościoły luterańskie.

Kolejne zmiany nastąpiły po 1957r., wtedy zarejestrowano pierwszą wspólnotę luterańską w Kazachstanie. W 1970r., Finowie z Pietrozawodska dostali zgodę na zarejestrowanie  swojej parafii w strukturach Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła ZSRR. Siedem lat później zarejestrowano parafię luterańską w Puszkinie, która przez lata była duchowym centrum rosyjskich luteran. Czas tzw. pierestrojki zaczął sprzyjać rejestracji kolejnych wspólnot luterańskich. Latem 1991r. w Obwodzie leningradzkim  zarejestrowanych było już 18. Luteranie wyszli z ukrycia.

ROSJA  WSPÓŁCZESNA

500-lecie Reformacji jest obchodzone na całym świecie, również w Rosji. Ta data ma duże znaczenie nie tylko dla wyznawców protestantyzmu, ale dla całej współczesnej cywilizacji. To była Reformacja, która w dużej mierze ukształtowała współczesną twarz Europy, kładąc fundament rozwoju kulturalnego i naukowego.

Protestanci w znacznym stopniu przyczyniły się do powstawania państwa rosyjskiego, ugruntowania zrębów rosyjskiej państwowości, wywarli poważny wpływ na rozwój kultury, nauki i edukacji w Rosji.

Główne uroczystości jubileuszowe przypadają w Rosji i w całym luterańskim świecie  - 31 październik - w dniu największego u luteranów święta kościelnego.

Centralna uroczystość rosyjskich obchodów 500-lecia Reformacji odbędzie się w Moskwie  - uroczystym nabożeństwem  w Centrum Kultury i Wystaw "Dom Paszkowa".

Zapowiedziany jest udział  najwyższych urzędników państwowych, przedstawicieli Federacji Rosyjskiej, w tym  Urzędów Prezydenta FR i Premiera FR, szefa rosyjskiej dyplomacji,  członków Rady Federacji i Dumy Państwowej FR, zagranicznych dyplomatów, szefów protestanckich kościołów w Rosji oraz dostojników kościelnych Cerkwi Rosyjskiej i innych Kościołów chrześcijańskich.

Obecnie Ewangelicko-Luterański Kościół Rosji (ELC) łączy setki wspólnot i dziesiątki tysięcy wiernych w całej Rosji. Dopuszcza też kobiety do sprawowania funkcji pastora. Pastorem parafii w Samarze jest  Olga Temirbułatowa.    

Administracja centralnych władz Kościoła i rezydencja arcybiskupa znajdują się w katedrze św. Piotra i Pawła w Petersburgu. W Moskwie i w Omsku natomiast - znajdują się centra dwóch Kościołów Regionalnych (diecezji): europejskiej części Rosji oraz Uralu, Syberii i Dalekiego Wschodu.

Instytucją edukacyjną Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła Rosji jest Seminarium Teologiczne, zlokalizowane w pobliżu Sankt Petersburga we wsi Nowosaratowka.

Ewangelicko-Luterański Kościół Rosji jest jądrem Unii Kościołów ewangelicko-luterańskich, który łączą Kościoły w Rosji, w Kazachstanie, na Ukrainie, w Kirgistanie, Uzbekistanie i w Gruzji. Wraz z Ewangelicko-Luterańskim Kościołem Ingria w Rosji (kościół luterański założony przez wierzących, głównie fińskich) -  tworzy rosyjski Komitet Narodowy Światowej Federacji Luterskiej. Biskupem ELC jest obecnie -  ks. abp Dietrich Brauer.

Wnętrze kościoła katedralnego św. Piotra i Pawła w Moskwie